AKTUALNOŚCI EKSPERCKIE

Autor: aplikant radcowski Kamil Kowalski

Zasady zaskarżania uchwał zarządu i rady nadzorczej spółek kapitałowych

1. Sposób podejmowania decyzji przez organ kolegialny spółki kapitałowej i zasady kontroli jej prawidłowości

Istotnym mechanizmem prawnym, służącym ochronie uprawnień udziałowców spółek kapitałowych, zarówno spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i spółki akcyjnej, jest możliwość zaskarżenia uchwały zgromadzenia wspólników (w przypadku spółki z o.o.) lub walnego zgromadzenia (w przypadku spółki akcyjnej). Ustawodawca wprowadził w Kodeksie spółek handlowych (dalej jako: „KSH”) dwa rodzaje środków prawnych przeciwko wadliwym uchwałom – powództwo o uchylenie uchwały (odpowiednio art. 249 i 422 KSH) oraz powództwo o stwierdzenie nieważności (art. 252 i art. 425 KSH).

Zatem ustawodawca w sposób wyczerpujący uregulował kwestię zaskarżania podjętych nieprawidłowo uchwał organów właścicielskich w spółkach kapitałowych. Jednakże oprócz organu właścicielskiego w spółce kapitałowej funkcjonuje (obligatoryjnie) organ zarządzający oraz organ nadzorczy, przy czym istnienie drugiego z wymienionych jest obowiązkowe w spółce akcyjnej, a w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością fakultatywne, dopóki nie zostaną spełnione kodeksowe przesłanki, tj. kapitał zakładowy przekroczy 500 000,00 złotych i w spółce jest więcej niż 25 wspólników. Każdy z tych organów posiada inny zakres kompetencji, jednakże w przypadku ich kolegialności łączy je to, iż podejmują one decyzje gremialnie, a wiec przez podjęcie uchwał.

Zaznaczyć należy, że nie tylko organ zarządzający wpływa na podejmowane przez spółkę kapitałową decyzje, otóż niejednokrotnie można natknąć się na regulacje statutowe, które nadają radom nadzorczym uprawnienia w zakresie zatwierdzania czynności dokonanych przez zarząd lub też wyrażania na nie zgody (np. wyrażenie zgody na zaciągnięcie zobowiązań lub też zawiązanie stosunku zobowiązaniowego o określonej treści). Ponadto organ nadzorczy może decydować o powołaniu lub odwołaniu członka zarządu lub też ustalać wysokość należnego mu wynagrodzenia, a więc kompetencje tego organu mogą być różnorodne i mogą wykraczać ponad statyczne sprawowanie stałego nadzoru nad działalnością spółki.

Kompetencje zarządu w zakresie wyrażania woli spółki (reprezentacji) nie wymagają omówienia, bowiem oczywistym jest, że decyzje tego organu najczęściej wpływają na ostateczny kształt prowadzonej przez spółkę działalności. Również ten organ może być organem kolegialnym, a w takim przypadku niewykluczone jest, że skuteczne podjęcie decyzji przez zarząd – zwłaszcza w kwestiach przekraczających zakres zwykłych czynności – wymagać będzie podjęcia uchwały.

Jednakże, pomimo tak często przyjmowanej kolegialności organu zarządzającego i obowiązkowej kolegialności organu nadzorczego, polski ustawodawca nie uregulował w Kodeksie spółek handlowych trybu wzruszalności albo stwierdzenia nieważności uchwał podejmowanych przez te organy.

Na wstępie należy wskazać, że uchwały zarządu i rady nadzorczej, zgodnie z dominującym stanowiskiem orzecznictwa oraz literatury prawniczej, są czynnościami prawnymi. Wyjątkiem od tej zasady są uchwały stanowiące oświadczenie wiedzy, a więc taka uchwała jak np. wyrażenie uznania dla dokonań członka zarządu. Czynnościami prawnymi nie będą również uchwały, które mają swoje skutki wyłącznie w zakresie czynności faktycznych*1. Mając na uwadze, że uchwała rady nadzorczej lub zarządu może zostać klasyfikowana jako czynność prawna konieczne jest umożliwienie kontroli prawnej takiej czynności, bowiem jak wynika z art. 58 Kodeksu cywilnego (dalej jako: „KC”), którego przepisy znajdują odpowiednie zastosowanie wedle art. 2 KSH, czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna (chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek). Nadto nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 KC). Warto wskazać, że w doktrynie podkreśla się, iż uchwała rady nadzorczej, jako oświadczenie woli, podlega zwykłym kryteriom oceny jej poprawności ze względu na zgodność z prawem i dobrymi obyczajami, co potwierdza odpowiednie stosowanie art. 58 KC*2.

Mając jednak na uwadze, że Kodeks spółek handlowych nie zawiera szczególnej regulacji dotyczącej kontroli sądowej prawidłowości uchwał podejmowanych przez radę nadzorczą, koniecznym jest dokonanie analizy sposobu sądowej kontroli takich czynności. Brak jest obecnie, zarówno w judykaturze jak i w doktrynie, stanowiska wyłączającego dopuszczalność zaskarżania uchwał zarządów i rad nadzorczych (w spółkach z o.o. także uchwał komisji rewizyjnych) spółek kapitałowych i sprzeciwiającego się dokonywaniu w postępowaniu sądowym kontroli zgodności z ustawą uchwał tych organów. Istnieją natomiast rozbieżności co do podstawy prawnej takiej kontroli.

Pierwsze stanowisko wskazuje na konieczność zastosowania per analogiam przepisu art. 422 KSH, zgodnie z którym uchwała walnego zgromadzenia sprzeczna ze statutem bądź dobrymi obyczajami godząca w interes spółki lub mająca na celu pokrzywdzenie akcjonariusza może być zaskarżona w drodze wytoczonego przeciwko spółce powództwa o uchylenie uchwały oraz przepisach odnoszących się do powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały, a więc art. 425 § 1 KSH, który przewiduje prawo do wytoczenia przeciwko spółce powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały sprzecznej z ustawą. Odmienne stanowisko wyklucza stosowanie zarówno wprost, jak i per analogiam przepisu art. 422 § 1 oraz 425 § 1 KSH i opiera się na zastosowaniu przepisów art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako: „KPC”), w zw. z art. 58 KC, na podstawie art. 2 KSH.

2. Stosowanie przepisów Kodeksu spółek handlowych o zaskarżaniu uchwał zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy)

Pierwsze z powołanych stanowisk znajduje potwierdzenie w wyroku Sądu Najwyższego z 20 stycznia 2009 roku, który dokonał rozstrzygnięcia o daleko idących skutkach praktycznych w zakresie zaskarżania uchwał rady nadzorczej oraz zarządu, w stanie faktycznym właściwym dla rozpoznawanej sprawy Sąd Najwyższy uznał, że w kodeksie spółek handlowych brak jest przepisów szczególnych dotyczących zaskarżania uchwał rady nadzorczej i w tym zakresie występuje luka w prawie, a zatem w tym zakresie znajdą zastosowanie – w drodze analogii – przepisy regulujące zaskarżanie uchwał zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy)*3. W przywołanym orzeczeniu dokonano analizy przepisów właściwych dla zaskarżania uchwał, podjętych przez zgromadzenie wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jednakże analiza przesłanek instytucji odnoszącej się zarówno do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i spółki akcyjnej pozwala na wskazanie niemalże tożsamości obu regulacji prawnych.

Omawiane orzeczenie nie jest odosobnionym głosem w judykaturze. Przytoczenia wymaga także uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2007 roku, z której wynika, że konstrukcja normatywna zaskarżenia sprzecznej z prawem uchwały wspólników w spółce z o.o. jest w sensie podmiotowym analogiczna do zaskarżenia uchwały rady nadzorczej (zarządu) sprzecznej z umową spółki*4.

Na gruncie tego stanowiska niezbędne jest wskazanie, iż Kodeks spółek handlowych przewiduje zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały. Zgodnie bowiem z art. 422 § 2 KSH (oraz 425 § 1 KSH w zw. z art. 422 § 2 KSH) prawo do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia przysługuje:

1) zarządowi, radzie nadzorczej oraz poszczególnym członkom tych organów;

2) akcjonariuszowi, który głosował przeciwko uchwale, a po jej powzięciu zażądał zaprotokołowania sprzeciwu; wymóg głosowania nie dotyczy akcjonariusza akcji niemej;

3) akcjonariuszowi bezzasadnie niedopuszczonemu do udziału w walnym zgromadzeniu;

4) akcjonariuszom, którzy nie byli obecni na walnym zgromadzeniu, jedynie w przypadku wadliwego zwołania walnego zgromadzenia lub też powzięcia uchwały w sprawie nieobjętej porządkiem obrad.

Przyjmując optykę wyrażoną w cytowanym orzeczeniu Sądu Najwyższego należałoby rozstrzygnąć, kto na podstawie powyższego katalogu jest uprawniony do zaskarżania uchwał rady nadzorczej bądź zarządu. Na pozór wątpliwości nie budzi przyznanie tego uprawnienia zarządowi, radzie nadzorczej oraz poszczególnym ich członkom. Możliwa jest jednak odmienna wykładnia tego przepisu, a mianowicie, że prawo do zaskarżenia uchwały rady nadzorczej przysługuje członkowi zarządu albo odpowiednio członkowi rady nadzorczej, który:

1) został bezzasadnie niedopuszczony do udziału w posiedzeniu danego organu;

2) nie był obecny na posiedzeniu, ale jedynie w przypadku wadliwego jego zwołania lub też powzięcia uchwały w sprawie nieobjętej porządkiem obrad;

3) w przypadku pisemnego głosowania, jeżeli pominięto go przy głosowaniu lub który nie zgodził się na głosowanie pisemne albo też który głosował przeciwko uchwale i po otrzymaniu wiadomości o uchwale w terminie dwóch tygodni zgłosił sprzeciw.

Zgodnie z powyższym, prawa do zaskarżania uchwał rady nadzorczej lub zarządu pozbawieni byliby akcjonariusze spółki. Akcjonariusze bowiem, o ile nie są także członkami jednego z powyższych organów, nie są w zasadzie powiadamiani o tym, kiedy te organy się zbierają i nie mają także prawa głosowania nad ich uchwałami.

3. Zaskarżanie uchwał rady nadzorczej i zarządu w trybie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego

Analiza drugiego stanowiska wyklucza zastosowanie omówionych wcześniej przepisów. Nie oznacza to jednak, że zaskarżanie uchwał rady nadzorczej i zarządu jest całkowicie niemożliwe. Wobec tego, iż podjęcie uchwały organu kolegialnego spółki kapitałowej, zarówno w doktrynie jak i judykaturze, zostało zrównane ze złożeniem oświadczenia woli przez organ kolegialny, to przyznać należy, iż możliwe jest stwierdzenie nieważności (istnienia lub nieistnienia) takich uchwał na podstawie art. 189 KPC, w zw. z art. 58 KC w zw. z art. 58 KC. Wynika to więc z uznania, że przynajmniej niektóre uchwały rady nadzorczej mają charakter czynności prawnych (zmierzają do ukształtowania stosunku prawnego). Stanowisku temu dał wyraz Sąd Najwyższy w wyroku z 18 lutego 2010 roku, który uznał tym razem, że na podstawie art. 189 KPC dopuszczalne jest powództwo o stwierdzenie nieważności lub ważności uchwały rady nadzorczej spółki kapitałowej i odmiennie niż w wyroku z 20 stycznia 2009 r. wskazał, że nie jest uzasadnione stosowanie do zaskarżania uchwał rady nadzorczej (zarządu) – w sposób analogiczny – przepisów o zaskarżaniu uchwał wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy)*5.

W przeciwieństwie do orzeczenia II CSK 419/08, Sąd Najwyższy zajął stanowisko, zgodnie z którym, w zakresie zaskarżania uchwał rady nadzorczej (zarządu), a nawet szerzej – w odniesieniu do zaskarżania uchwał tego organu obu kategorii spółek kapitałowych, luka w prawie nie istnieje. Zaaprobował przy tym pogląd, że powództwo wytoczone na podstawie art. 189 KPC może często okazać się jedynym sposobem wyeliminowania z obrotu prawnego bezwzględnie nieważnej uchwały rady nadzorczej spółki kapitałowej.

Założenia wyroku z 18 lutego 2010 roku zostały powtórzone w treści uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2013 roku*6, w której to Sąd Najwyższy podjął się rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przedstawionego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego było więc udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:

"1. Czy sprzeczne z ustawą uchwały wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 252 § 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm., dalej: "k.s.h.") oraz, odpowiednio, sprzeczne z ustawą uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy spółki akcyjnej (art. 425 § 1 k.s.h.), są bezwzględnie nieważne, czy też należy przyjąć ich wzruszalność, orzekaną konstytutywnie przez sąd?

2. Czy uchwały zarządu oraz rady nadzorczej spółki akcyjnej, zaś w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością - zarządu oraz rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej, jeżeli taka została ustanowiona zgodnie z art. 213 k.s.h., można zaskarżyć w drodze powództwa do sądu, a jeżeli tak, to czy podstawę prawną roszczenia stanowią odpowiednio art. 249-252 lub art. 422-425 k.s.h. per analogiam, czy też uchwały takie można zaskarżać wyłącznie na podstawie art. 189 k.p.c. w zw. z art. 58 § 1 lub 2 k.c.?"

Rozpoznając cytowane zagadnienie prawne Sąd Najwyższy podjął uchwałę, w której stwierdził, że:

1. Wyrok sądu stwierdzający nieważność sprzecznej z ustawą uchwały wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej ma charakter konstytutywny.

2. Uchwały zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz uchwały zarządu i rady nadzorczej spółki akcyjnej podlegają zaskarżeniu w drodze powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c. w związku z art. 58 k.c.)”.

Mając na uwadze stanowisko Sądu Najwyższego, rozstrzygające spór w zakresie wskazania właściwej podstawy prawnej roszczenia o uchylenie bądź stwierdzenie nieważności uchwały rady nadzorczej (zarządu), wskazać należy, że jest ono niezmiernie istotne z co najmniej dwóch względów. Po pierwsze uchwała potwierdza przeważający w nauce prawa pogląd i tym samym przyczynia się do jednolitej interpretacji prawa. Po drugie stanowi dyrektywę postępowania i kreuje katalog podmiotów posiadających legitymację czynną do wystąpienia z przedmiotowym powództwem. Zatem z powództwem opartym o przepis art. 189 KPC wystąpić może każdy, kto wykaże swój interes prawny w stwierdzeniu istnienia albo nieistnienia uchwały rady nadzorczej, więc z powództwem takim nie może wystąpić ani rada nadzorcza, ani inny organ spółki, ponieważ organy kolegialne spółki nie są podmiotami, którym przysługuje ogólna zdolność procesowa, ani zdolność sądowa. Natomiast pojedynczy członkowie tych organów, jeśli wykażą interes prawny, będą uprawnieni do tego, aby wystąpić z omawianym powództwem.

Ponadto należy mieć na uwadze to, że nie wszystkie uchwały rady nadzorczej, jak i zarządu, będą mogły stanowić przedmiot powództwa z art. 189 KPC, a jedynie takie, które zmierzają bezpośrednio do ukształtowania stosunku prawnego, tj. takie, które mają charakter czynności prawnych.

4. Interes prawny jako przesłanka do wniesienia powództwa w trybie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego

Interes prawny jest jedną z przesłanek procesowych pozwalających uzyskać interesujące stronę orzeczenie i definiujących jej pozycję procesową. Jego wykazanie jest konieczne przy szczególnych trybach dochodzenia roszczeń, np. w postępowaniu zabezpieczającym. Interes prawny jest zazwyczaj definiowany w postępowaniu cywilnym, jako obiektywna potrzeba uzyskania wyroku określonej treści, wywołana rzeczywistym naruszeniem albo zagrożeniem sfery prawnej podmiotu*7. Obszar sfery prawnej jest natomiast definiowany jako obszar związany z uprawnieniami oraz obowiązkami danego podmiotu, występującymi na tle danego (podlegającego identyfikacji) stosunku prawnego, bądź wprost z przepisów prawa.

W przypadku powództwa wytoczonego na podstawie art. 189 KPC powszechnie przyjmuje się, że o braku interesu prawnego w ustaleniu istnienia stosunku prawnego lub prawa można mówić wówczas, gdy powód nie ma jakiejkolwiek potrzeby ustalenia prawa lub stosunku prawnego, a także wówczas, gdy może osiągnąć w pełni ochronę swoich praw w sposób prostszy i łatwiejszy, np. w procesie o świadczenie albo ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Warszawie: „interes prawny to nic innego jak obiektywna potrzeba uzyskania ochrony prawnej w sytuacji istnienia niepewności stanu prawnego lub prawa. Powód ma interes prawny w żądaniu ustalenia, jeżeli powództwo o ustalenie istnienia prawa jest jedynym możliwym środkiem jego ochrony. Interes prawny istnieje zatem tylko wtedy, gdy powód może uczynić zadość potrzebie ochrony swej sfery prawnej przez samo ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa”*8. Jeżeli interes prawny powiązany jest z obiektywną potrzebą ochrony prawnej to takiego interesu posiadać nie będzie np. pracownik spółki, czy osoba której skutki czynności prawnej nie obejmują. Jak to w sposób precyzyjny wskazał Sąd Najwyższy: „interes prawny oznacza więc istniejącą po stronie powoda potrzebę wprowadzenia jasności i pewności prawnej w sferze jego sytuacji prawnej, wyznaczonej konkretnym stosunkiem cywilnoprawnym, a zagrożonej, a niekiedy nawet naruszonej już przez pozwanego”*9. Dla ustalenia istnienia interesu prawnego konieczne jest zatem wykazanie przez powoda, że ochrony wymaga sytuacja prawna, w której się znajduje.

*1 Jeżak J., Ład korporacyjny. Doświadczenia światowe oraz kierunki rozwoju, Warszawa 2010, s. 238-239.

*2 Kidyba A. [w:] red. Szumański, Prawo spółek handlowych. Tom 2B. System Prawa Handlowego, wyd. 3, Warszawa 2019, s. 395.

*3 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2009 roku, sygn. II CSK 419/08.

*4 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2007 roku, sygn. III CZP 94/06.

*5 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2010 r., I CSK 449/09, podobnie: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2012 r. V CSK 223/11.

*6 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2013 roku, sygn. akt III CZP 13/13.

*7 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 15 kwietnia 2019 roku, sygn. akt V ACa 647/18.

*8 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 stycznia 2019 roku sygn. akt V ACa 716/17.

*9 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2014 roku, sygn. II CSK 687/13.